Hisba as a Foundation of Islamic Economic Law: Regulation of Competition in Competition and non-Competition Markets

Document Type : Scientific research

Authors

• Mahmood Bagheri
• Mohammad Sadeghi

https://doi.org/10.22067/le.v20i4.39698

Abstract

Hisba is a regulatory regime in Islamic law which could be a base for Islamic economic regulation but has been neglected for centuries. The protection of integrity of the market and competition is a prominent economic and legal objective in modern economies. However, the focus in the Islamic law has been on the bipolar relations among the individuals in the form of law of contract or law of tort. As such there has been little attention towards Hisba which is a nongovernmental public institution for regulation of market. The current paper is seeking to elaborate the role of this institutions in terms of maintaining competition in the market on the basis of Islamic law. This paper shall partly introduce the Hisba and its potentials as a regulatory institutions for regulating market in general and shall then examine the use of this institution to build up a legal regime based on Islamic law and principles for regulation both contestable markets (competition law) and regulating non contestable markets (sector regulation) in the Islamic countries.

Keywords

• Hisba
• Mohtaseb
• market
• Non-market
• competition markets
• non-competition markets pricing
• economic rights
• completion rights

References

قرآن کریم.

نهج‌البلاغه.

[1] ابن‌إخوه، محمّد بن احمد القرشی. (1408). معالم القربه فى احکام الحسبه. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

[2] ابن‌منظور، محمّد. (1408). لسان‌العرب. ج3، بیروت: دار احیاءالتراث العربی.

[3] انصارى دزفولی، مرتضی. (1415ه.ق). کتاب المکاسب. ج3، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.

[4] انصارى دزفولی، مرتضی.(1411ه.ق). کتاب المکاسب المحرمه و البیع و الخیارات(ط- القدیمه). ج2، چاپ اوّل، قم: منشورات دارالذخائر‌.

[5] آل بحرالعلوم، سیّد محمّد. (1403). بلغه‌الفقیه. ج3، تهران: مکتبه‌الصادق.

[6] باقری، محمود؛ رشوند بوکانی، مهدی. (1387). حقوق رقابت و دفاع از تمامیّت بازار در فقه امامیّه. معارف اسلامی و حقوق، سال نهم، شماره دوّم، پاییز و زمستان، صص51-86.

[7] بحرانى(آل عصفور)، یوسف بن احمد بن ابراهیم. (1405 ه‍ ق‌).‌ الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره. محقّق/ مصحّح: محمد تقى ایروانى- سیّد عبدالرزاق مقرم‌،‌ قم: دفتر انتشارات اسلامى، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.‌

[8] بروجردی، آقاحسین طباطبایى. (1429ه‍ ق‌). منابع فقه شیعه.، ج23، ترجمه حسینیان قمى، مهدى- صبورى و محمدحسین‌، چاپ اوّل، تهران: انتشارات فرهنگ سبز‌.

[9] بهبهانی، محمّدباقر بن محمد اکمل‌. (1310ه‍ ق‌). رساله عملیه متاجر وحید بهبهانى(با تعلیقات میرزاى شیرازى). چاپ اوّل، تهران: حاج شیخ رضا تاجر تهرانى‌.

[10] جوهری، اسماعیل بن حمّاد. (1368). دارالعلم للملایین. بی‌جا، انتشارات امیری.

[11] حرّ(شیخ) عاملی. (1403). وسائل‌الشیعه. ج12، تهران: مکتبه‌الإسلامیه.

[12] حسینى عاملى، سید جواد بن محمّد‌. (1419ه‍ ق‌). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلاّمه(ط-الحدیثه). ج12، چاپ اوّل، قم: دفتر انتشارات اسلامى، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.

[13] حلّى(علامه) حسن بن یوسف بن مطهر اسدى‌(بی‌تا). تحریرالأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة(ط- القدیمة). چاپ اول،‌ مشهد: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام‌.

[14] حلّى(علامه) حسن بن یوسف بن مطهر اسدى. (1413ه‍ ق‌). قواعدالأحکام فی معرفة الحلال و الحرام‌. چاپ اول‌، قم: دفتر انتشارات اسلامى، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.

[15] حلّى(علامه) حسن بن یوسف بن مطهر اسدى. (‌1414ه‍ ق).‌ تذکره‌الفقهاء(ط- الحدیثة). چاپ اول‌، قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام‌.

[16] حلّى(محقق)، نجم‌الدین، جعفر بن حسن. (1408ه‍ ق‌). ‌شرائع‌الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام.‌ چاپ دوّم‌، قم: مؤسسه اسماعیلیان‌.

[17] حلّى، ابن‌ادریس، محمّد بن منصور بن احمد. ‌(1410ه‍ ق‌). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى‌. ج2، چاپ دوّم، قم: دفتر انتشارات اسلامى، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.

[18] حلّى، مقداد بن عبد اللّه سیورى(فاضل مقداد)، (بی‌تا). کنزالعرفان فی فقه القرآن. ترجمه بخشایشى، عبد الرحیم عقیقى، ‌چاپ اول، قم: پاساژ قدس، پلاک111.

[19] حلّى، یحیى بن سعید. (1405ه‍ ق‌).‌ الجامع للشرائع‌. چاپ اول‌، محقق/ مصحح: جمعى از محققین تحت إشراف شیخ جعفر سبحانى، ‌قم: مؤسسة سیدالشهداء العلمیه‌.

[20] خمینی(امام) سید روح الله. (1421ه‍.ق). کتاب‌البیع. ج2، چاپ اوّل، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.

[21] خویى(موسوى)، سید ابوالقاسم. (1410 ه‍ ق‌).‌ منهاج‌الصالحین.‌ چاپ28،‌ قم: نشر مدینة العلم‌.

[22] راوندى، قطب‌الدین، سعید بن عبداللّه. (1405ه‍ ق‌)‌. فقه‌القرآن. ج2، چاپ دوّم، قم: انتشارات کتابخانه آیه‌الله مرعشى نجفى.

[23] رشتى نجفى، میرزا حبیب‌الله. (1407ه‍ ‌).‌ فقه‌الإمامیه، قسم الخیارات‌. قم: کتابفروشى داورى‌.

[24] رشوند بوکانی، مهدی. (1390). حقوق رقابت در فقه امامیه، حقوق ایران و اتحادیه اروپا. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).

[25] رنانی، محسن. (1376). بازار یا نابازار؛ بررسی موانع نهادی کارایی نظام اقتصادی بازار در اقتصاد ایران. تهران: انتشارات سازمان برنامه و بودجه.

[26] رهنمون، رئوف؛ شیخ‌الاسلامی، اسعد. (١٣٩0). «حمایت از حقوق مصرف‏کننده و قلمرو آن در فقه شافعیان و امامیه». مجلۀ فقه و مبانی حقوق اسلامی. شمارۀ ١، سال چهل و چهارم، صص77-97.

[27] صادقی مقدم، محمّدحسن؛ صادقی، محمّد. (1392). مطالعه نهادهای حقوقی نظارت بر بازار رقابتی(در ایران، اتّحادیه اروپا و ایالات متّحده)، مجله پژوهشنامه اندیشه‌های حقوقی. دانشگاه امام خمینی(ره) قزوین.

[28] صادقی، محمّد.(1393). «تفکیک بازار از نابازار و تأثیر آن بر گستره إعمال حقوق رقابت» پایان‌نامه کارشناسی ارشد حقوق خصوصی، به راهنمایی دکتر محمود باقری، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).

[29] صدر(شهید) سیّد محمّدباقر. ‌(1417ه‍ ق‌). اقتصادنا. قم: دفتر تبلیغات اسلامى- شعبه خراسان‌.

[30] صدوق قمّى، محمّد بن على بن بابویه. (1409ه‍ ق‌). من لا یحضره الفقیه. ج4، چاپ اوّل، ترجمه على‌اکبر غفارى و محمّدجواد صدربلاغى‌، تهران: نشر صدوق.

[31] صرامی، سیف‌الله(بی‌تا). نهاد حسبه در منابع فقه شیعه. نامه مفید، شماره دوّم، قم: دانشگاه مفید.

[32] طوسی، ابوجعفر، محمّد بن حسن. ‌(1400ه‍ ق‌). النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوى‌. چاپ دوّم، بیروت: دارالکتاب العربی‌.

[33] عاملی کرکی(محقق ثانى)، على بن حسین‌. (1414ه‍ ق‌). جامع المقاصد فی شرح القواعد. ج7، چاپ دوّم، قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام‌.

[34] عاملی(شهید ثانى)، زین الدین بن على. ‌(1410ه‍ ق‌). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه(المحشّى-کلانتر). چاپ اوّل، قم: کتابفروشى داورى‌.

[35] عاملی(شهید ثانى)، زین الدین بن على‌. (1422ه‍ ق‌). حاشیه شرائع‌الإسلام. چاپ اوّل، قم: دفتر انتشارات اسلامى، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.

[36] عاملى(شهید اول) محمّد بن مکى. ‌(1417ه‍ ق‌). الدروس الشرعیه فی فقه‌الإمامیه. ج3، چاپ دوّم، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.

[37] غفاری فارسانی، بهنام. (1391). ضمانت‌اجراهای مدنی نقض قواعد حقوق رقابت. رساله دکتری رشته حقوق خصوصی، تهران: دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران.

[38] فیض کاشانى (ملّامحسن)، محمّدمحسن ابن شاه مرتضى (1406ه‍ ق‌).‌ الوافی،‌ محقّق/ مصحّح: ضیاءالدین حسینى اصفهانى، ط 1، ‌اصفهان: کتابخانه امام امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام‌.

[39] کلینی، ابوجعفر، محمّد بن یعقوب. ‌(1407ه‍ ق‌). الکافی(ط- الإسلامیه). چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الإسلامیه.

[40] کوک، مایکل. (1384). شایست و نشایست در اندیشه‏ی اسلامی. ترجمه محمّدحسین ساکت، تهران: نشر نگاه معاصر.

[41] الکتانی، عبدالحیّ(بی‌تا). التراتیب‌الإداریه. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

[42] کلینى، ابو جعفر، محمد بن یعقوب. ‌(1407ه‍ ق‌). الکافی(ط- الإسلامیه). محقق/ مصحح: على اکبر غفارى‌، چاپ چهارم،‌ تهران: دارالکتب الإسلامیه‌.

[43] لقبال، موسی. (1971). الحسبه المذهبیه فی بلاد المغرب العربی. الجزیره: الشرکه الوطنیه للنشر و التوزیع.

[44] ماوردی، ابوالحسن علی بن محمّد(بی‌تا). احکام‌السلطانیه. مصر: الأزهر.

[45] مجلسى، محمّدتقى بن مقصودعلى‏. (1406 ق‏). روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه(ط- القدیمه). محقّق/ مصحّح: موسوى کرمانى، حسین؛ اشتهاردى على‌پناه،‏ چاپ دوّم، قم‏: مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور.

[46] معین، محمّد. (1376). فرهنگ فارسی. ج2، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

[47] منتظری، حسینعلی. (1408). دراسات فی ولایه‌الفقیه و فقه‌الدوله الاسلامیه. ج1، قم: مرکز العالمی للدراسات الاسلامیه.

[48] منتظری، حسینعلی. (1409). دراسات فی ولایه‌الفقیه و فقه‌الدوله الاسلامیه. ج2، قم: نشر تفکر.

[49] منتظری، حسینعلی. (1409ه‍ ق‌). مبانى فقهى حکومت اسلامى. چاپ اول، قم: مؤسسه کیهان‌.

[50] نراقی، مولى محمّد مهدى بن ابى ذر. ‌(1425ه‍ ق‌). أنیس‌التجار(محشّى). شرح سید محمّد کاطم طباطبایی و سید اسماعیل صدر عاملى و عبد الکریم حائرى یزدى‌، چاپ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم‌.

[51] Esposito(ed), John. (2003). The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press.

[52] Foster, Benjamin. (1970). Agoranomos and Muhtasib.

[53] Ghabin, Ahmad. (2009). Hisba: Arts and Crafts in Islam, Harrassowitz.

[54] Patricia Crone. (2002). Roman Provincial and Islamic Law: The Origins of the Islamic Patronate. Cambridge University Press.

[55] Schacht, Joseph. (1982). An introduction to Islamic Law. 2nd edn, Clarendon press.